20 سال از زلزله بم گذشته و تغییراتی در حوزه ساخت و ساز ایجاد شده اما همچنان شاهد تخلفات متعدد در این حوزه اعم از حضور صوری مهندس ناظر و مجری در پروژه‌ها هستیم.
به گزارش نجوا خبر، بیش از ۲۶ هزار جان عزیز پنجم دی ۱۳۸۲ ساعت پنج صبح در بم با این دنیا خداحافظی کردند. هر سال که به این تاریخ می‌رسیم، تصاویر غم‌انگیز شهری تخریب شده از جلوی چشمانمان می‌گذرد و زیر لب گل پونه‌های ایرج بسطامی را زمزمه می‌کنیم؛ صدای ماندگاری که در خانه کاهگلی پدر در بم طلوع خورشید پنجم دی ماه را ندید.
این فاجعه باعث شد تا این روز در تقویم ما تحت عنوان روز ملی ایمنی در برابر زلزله نام‌گذاری شود اما چقدر به ایمنی نزدیک شده‌ایم؟
پس از زلزله بم زمین لرزه‌های مخرب دیگری را تجربه کردیم و با وجود اینکه نسبت به زلزله بم تلفات کمتری داشتند و ساختمان‌ها هم به نسبت مقاوم‌تر شده‌اند اما همچنان شاهد تخلفاتی در حوزه ساخت‌وساز هستیم که منجر به ناایمن شدن ساختمان‌های نوساز شده است.
آئین‌نامه‌هایی با استاندارد جهانی اما با اجراهایی ضعیف
اولین سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا آیین‌نامه‌های حوزه ساخت‌وساز به درستی تدوین شده‌اند؟ فریبرز ناطق‌الهی استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در این باره به ایسکانیوز گفت: آیین‌نامه زلزله ایران که برای کل کشور نوشته شده، آیین‌نامه محکمی است. در این آیین‌نامه‌ها ترازی در نظر گرفته شده که ساختمان در زمان زلزله قوی دچار فروریزش نشود؛ ممکن است ساختمان ترک بخورد یا دچار اشکال شود اما هدف این است که جلوی ریزش را بگیریم که جان انسان‌ها به خطر نیفتد. آیین‌نامه بروز شده و اطلاعات روز دنیا را بررسی کرده و ویرایش‌های بعدی را به جامعه انتقال می‌دهیم.
ناطق‌الهی معتقد است که ایراد اصلی در حوزه اجرا است و به دلیل اختلاف قیمت سه تا پنج درصدی که با رعایت آیین‌نامه اتفاق می‌افتد، کارفرماها آیین‌نامه را دور می‌زنند. ناطق‌الهی با اشاره به تخلفاتی که در حوزه ساخت‌وساز صورت می‌گیرد، عنوان کرد: چون پرداخت کننده هزینه‌ها کارفرماها هستند، برخی مهندسان به دلیل مشکلات مالی تن به این کم کاری می‌دهند. روی کاغذ همه چیز درست است اما زمانی که به باطن آن دقت می‌کنی، متوجه مشکلات سازه‌ای متعدد می‌شوی.
وی درخصوص نقش شرکت‌های دلال توضیح داد: مصالح گران شده و هزینه‌ها بالا رفته است و شرکت‌هایی روی کار آمده‌اند که ادعای بهینه‌سازی دارند. این شرکت‌ها با کلک‌های کامپیوتری کاری می‌کنند که مثلا اگر ساختمانی در واقعیت به ۷۰ کیلو آهن نیاز داشته باشد، روی کاغذ با ۵۰ کیلو به استاندارد برسد و بتوان آن را ساخت. در حقیقت باطن این طراحی‌ها بازی کردن با اعداد و کم کاری است و چون مهر نظام مهندسی پای این طراحی‌ها می‌خورد، ساختمان با همان طراحی اشتباه ساخته می‌شود.
امضافروشی برخی مهندسان
یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در حوزه ساخت‌وساز وجود دارد، حضور غیرمتخصص‌ها در این حوزه است. درآمدهای کلان حوزه مسکن، پای سرمایه‌گذاران را به این عرصه باز کرده است. محمدرضا شکرزاده دکتری تخصصی سازه در این باره به ایسکانیوز گفت: هر کسی می‌تواند وارد حوزه ساخت‌وساز شده و هر طور که دوست دارد، فعالیت کند. نظام مهندسی باید نظارت جدی داشته باشد. امروزه مهندس ناظر، محاسب و مجری داریم اما حضورشان در ساخت‌وسازها صوری است.
وی افزود: مثلا اگر هزینه ساخت یک ساختمان هزار متری چهار طبقه در تهران حدود ۱۵ میلیارد تومان باشد، طبق قانون مهندس مجری برای یک سال میانگین ۱۰ درصد از هزینه ساخت را می‌گیرد. مهندسی که پروانه داشته و مجرب باشد، می‌تواند این ساختمان را باکیفیت خوب بسازد اما پیمانکار مثلا ۵۰ میلیون پرداخت کرده و مجوز مهندس را از او می‌خرد. چون نظام مهندسی و شهرداری سازنده را مجبور نمی‌کنند که یک مهندس مجری واقعی داشته باشد، سازنده‌ها این کار را انجام می‌دهند.
وی در پاسخ به این سؤال که رعایت چه مواردی در ساخت‌وساز می‌تواند ساختمان را در برابر زلزله آسیب‌پذیر کند به ایسکانیوز گفت: یکی از مواردی که در مبحث ششم مقررات ملی ساختمان ویرایش ۱۳۹۸ به آن اشاره شده، اهمیت رعایت درز انقطاع در ساختمان به جهت ایمنی در برابر زلزله است. درز انقطاع فاصله بین ۲ ساختمان از یک‌دیگر است. رعایت این نکته باعث می‌شود که در زمان زلزله ساختمان‌ها به یک‌دیگر ضربه نزنند و شدت تخریب کاهش پیدا کند.
وی افزود: نحوه اصولی اجرای درز اقطاع در آئین‌نامه‌ها با جزئیات مطرح شده است و معمولا طراحی درز انقطاع در ساختمان‌ها براساس ضوابط انجام می‌شود اما مشکل اصلی در مرحله اجرا به وجود می‌آید. درحقیقت مهندس طراح این موضوع را به درستی رعایت می‌کند اما وقتی به عمل می‌رسیم، اشتباهاتی صورت می‌گیرد که در نتیجه آن درز انقطاع کارآیی خود را از دست می‌دهد.
شکرزاده با بیان اینکه یکی از اشتباهات رایج پرکردن درز انقطاع با مصالح سخت است، عنوان کرد: این درحالی است که در مبحث ۲۲ مقررات ملی ساختمان عنوان شده درز انقطاع باید با مصالح نرم پر شود. مورد بعدی عبور دادن لوله‌ها و تجهیزات از این درز است که این موضوع هم کارآیی درز انقطاع را از بین می‌برد. البته درز باید با مصالح نرم پوشانده شود چراکه باز گذاشتن آن باعث جذب رطوبت خواهد شد اما پرکردن یک‌دست از ابتدا تا انتها آسیب‌زا بوده و کارآرایی درز از بین خواهد رفت.
مهندس سازه در پاسخ به این سؤال که این مورد چقدر رعایت می‌شود، گفت: در گذشته توجه به این مورد بسیار کم بود اما امروز شرایط بهتر شده است. در حقیقت اگر مجری‌های ذی‌صلاح در امر ساخت‌وساز واقعی باشند، مقررات رعایت می‌شود اما در مواردی حضور مهندسان مجری صوری است و تنها از مهر آنها استفاده می‌شود.
وی تاکید کرد: ما در طراحی با استانداردهای دنیا برابر هستیم اما در اجرا تخلفات متعددی صورت می‌گیرد و بیشتر از اینکه مقررات رعایت شوند، منافع کارفرما لحاظ می‌شود.
نظارت‌ها در این حوزه باید افزایش پیدا کند و علاوه بر این مردم هم باید به این نکته توجه کنند که وقتی کار خود را به سرمایه‌گذاری واگذار می‌کنند که با خرید امضای مهندسان کار را پیش می‌برد، با جان خود و کسانی که در این خانه‌ها زندگی خواهند کرد، بازی می‌کنند.
کمتر از ۲۰ درصد بیمارستان‌های تهران در برابر زلزله شدید ایمن هستند
سراغ مهدی زارع استاد پژوهشگاه زلزله شناسی رفتیم تا ببینیم پایتخت چقدر برای کاهش تلفات در زلزله آماده شده است. وی در این باره به ایسکانیوز گفت: براساس گزارش مهندسان ساختمان حتی برخی ساختمان‌های مهم دولتی و زیرساختی ایمن نیستند. از نظرامکانات بهداشتی، این شهر بیش از ۲۰۰ بیمارستان و درمانگاه دارد که انواع خدمات را ارائه می‌دهند اما بر اساس گزارش‌های وزارت بهداشت کمتر از ۲۰ درصد آنها در برابر زلزله‌هایی به بزرگی بیشتر از ۶.۵ ریشتر ایمنی دارند و به طور کلی حدود ۴۷ درصد در برابر زمین‌لرزه‌ای شدید آمادگی نسبی دارند.
آیا ساخت‌و ساز روی گسل خطرناک است؟
سؤالی که برای بیشتر مردم پیش می‌آید این است که آیا ساخت‌وساز روی گسل خطرناک است؟ فریبرز ناطق‌الهی استاد مهندسی زلزله در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی ایسکانیوز در این باره گفت: نکته مهم این است که اطلاعات پایه‌ای از شناسایی گسل‌ها به درد زلزله‌شناسان و محققان می‌خورد. ما مردم عادی نباید نگران گسل‌ها باشیم. اطلاعات کافی برای ساخت‌وساز در پهنه‌ها زلزله‌خیز موجود است و باید این موضوع را مورد توجه قرار دهیم اما متأسفانه ساخت‌وسازهای ما دچار اشکال هستند.
از او درباره گسلی که در چند متری برج میلاد قرار دارد پرسیدیم و اینطور توضیح داد: در چند متری برج میلاد گسلی قابل رویت وجود دارد و این به این معنا نیست که ساخت برج اشتباه است البته اگر جای بهتری انتخاب می‌شد، بهتر بود. اگر در طراحی برج نقش گسل و احتمال شتابی که این گسل توانایی ایجادش را دارد، لحاظ شده باشد، جای نگرانی نیست.
مانورهای نمایشی فایده‌ای ندارند
زلزله‌شناس با بیان اینکه مانورهایی که انجام می‌شود تنها جنبه نمایشی دارند، گفت: شهرداری هر منطقه تهران را به یک استان واگذار کرده است تا در زمان وقوع حادثه امدادگران آن استان برای کمک بیایند اما این یک اشتباه بزرگ است. با چنین زلزله بزرگی امکان تردد بین شهری تا چند هفته ممکن نخواهد بود و این ستادهای معین امکان رسیدن به تهران را نخواهند داشت.
وی افزود: پل‌ها ریخته و قطارها از مسیر خارج شده و فرودگاه دچار مشکل می‌شود. عملا ستادهای بحران نمی‌توانند به تهران بیایند. مسئولان فقط در اخبار اعلام می‌کنند که برنامه دارند درحالی که اینطور نیست. برنامه مدیریت بحران برای زلزله تهران فاقد اعتبار است.
به گزارش ایسکانیوز، برای رسیدن به ایمنی در برابر زلزله در قدم اول باید نظارت‌ها در حوزه ساخت‌وساز بیشتر شوند تا شاهد تخلفات در این حوزه نباشیم تا حداقل ساختمان‌های نوساز اصولی ساخته شوند. از طرفی مدیریت بحران باید برنامه جامعی داشته باشد و آموزش‌های اصولی به مردم داده شود، در حال حاضر تنها واکنش مردم به زلزله فرار از ساختمان و سردرگمی است و جز آموزش‌های محدودی در مدارس که بارها در اخباری متناقض برخی از اشتباه بودن آنها صحبت کرده‌اند، عملا مردم نمی‌دانند که در برابر زلزله چه واکنشی نشان دهند. تجربه‌های موفق جهانی نشان داده که می‌توان آسیب‌پذیری در برابر زلزله را کاهش داد و تنها نیاز به همتی جمعی داریم.
* عکس کاری از عطا طاهرکناره از زلزله بم است که در چهل و هفتمین دوره برگزاری مسابقه عکس مطبوعاتی جهان(World Press Photo) در بخش تک عکس خبری در سال ۲۰۰۴ به مقام دوم رسید. این عکس که به نمادی از زمین لرزه تبدیل شد در فرصت حضور چهار روزه عکاس از نخستین زمان بعد از وقوع حادثه در استان کرمان و شهر بم به ثبت رسید. گفته می‌شود کسی که عطا طاهر کناره را در آن موقع دیده بود می‌گفت که او پشت دوربین گریه می‌کرد. درآمدن اشک، موقع عکاسی دردسر بزرگی است، دید آدم را تار می‌کند و نمی‌گذارد درست صحنه راببینی. عکاس‌ها کمتر پشت دوربین گریه می‌کنند. آنها در شرایط فاجعه، خودشان را پشت دوربین پنهان می‌کنند. دوربین، سپر آنها می‌شود در برابر هجوم فاجعه. اما فاجعه‌ای که جلو چشمان عطا بوده سپر را شکست.