نگرانی اصلیِ این روزها، وضعیتِ «ریشا» شیر نحیف باغ وحش مشهد است؛ آیا این سلطانِ دربند از بیماری و مشکلات نجات می‌یابد؟!
به گزارش نجواخبر، با توجه به گزارشات و تصاویر به دست آمده از «ریشا» شیر آفریقایی باغ وحش وکیل آباد مشهد، که نای بلند شدن ندارد و این روزها در رسانه‌ها و فضای مجازی دست به‌دست می‌شود، نگرانی‌ها بالا گرفته؛ این گربه‌سان ارزشمند آفریقایی به‌گفته مدیر این باغ‌وحش «به بیماری انگلی مبتلا شده و همانطور که آدم‌ها بیمار می‌شوند، این حیوان هم بیمار شده است.»
گفته‌های مدیر باغ‌وحش وکیل‌آباد مشهد در حالی مطرح می‌شود که چهار سال پیش هم هفت توله ببر این باغ‌وحش به‌دلیل عفونت تنفسی تلف شدند. این وضعیت منحصر به شیر باغ‌وحش وکیل‌آباد مشهد نیست و در دیگر باغ‌وحش‌های ایران هم وضعیت مشابهی دیده می‌شود.
غلامرضا ابدالی، مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات‌وحش سازمان محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری با اعلام راه‌اندازی سامانه یکپارچه نظارت بر باغ‌وحش‌ها از برخورد و پلمب مراکزی که نتوانند خودشان را به حداقل استانداردهای مطلوب و جهانی برسانند، خبر داد.
مدیرکل دفتر مدیریت و حفاظت حیات‌وحش سازمان محیط‌زیست در این باره گفت: طبق گزارش‌هایی که از استان خراسان رضوی دریافت کردیم، «ریشا» شیر باغ‌وحش وکیل‌آباد مشهد، به بیماری انگلی و دستگاه گوارش مبتلا شده است. این شیر آفریقایی که هشت‌ساله است و در همین باغ‌وحش متولد شده در حال حاضر سیر درمانی‌اش را طی می‌کند. »
علیرضا بنی‌اسدی گفت: «همچنین معاینات پزشکی کامل شامل نوار قلب، سونوگرافی و رادیوگرافی انجام شد که نتایج آزمایش اعلام می‌شود. شرایط فعلی ریشا هم‌اکنون مساعد است و روند درمان تا بهبود کامل ادامه دارد. این شیر دارای تیپ بدنی لاغر اندام است و از لحاظ رتبه بدنی هیچ‌وقت متوسط و چاق نبوده و پس از اینکه تست انگلی این‌گونه مثبت اعلام شد، درمان ضدانگلی روی ریشا در حال انجام است.»
واکنش‌های کاربران
البته این اولین بار نیست که چنین تصاویر تلخی از باغ‌وحش مشهد منتشر می‌شود. چندی پیش نیز تصاویری از باغ‌وحش وکیل‌آباد مشهد منتشر شده بود که نشان می‌داد برای لاک پشت نگون‌بخت این باغ‌وحش امکانی مهیا نشده تا بیرون آب استراحت کند و متأسفانه لاکش تغییر شکل داده است. حالا تصویر این شیر نحیف با واکنش‌هایی از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شده است. کاربرانی در این باره نوشته اند: «وضعیت شیر باغ‌وحش مشهد نیاز به هیچ توضیحی نداره فقط اگر بچه تون رو بردین باغ‌وحش و ازتون پرسید مگه شیر سلطان جنگل نبود؟ قوی نبود؟ بهش بگین اگه تو هم غذا نخوری این شکلی میشی! کاش سازمان محیط‌زیست، باغ‌وحش مشهد رو تعطیل کنه»، «این شیر اگر تو آفریقا وسط جزیره آدم خورها هم زندگی می‌کرد به این روز نمی‌افتاد!».
«این وضعیت فقط منحصر به شیر باغ وحش وکیل‌آباد مشهد نیست در دیگر باغ وحش‌های ایران هم وضعیت مشابهی دیده می‌شود سال گذشته کیجا ماده پلنگ پارک ارم بر اثر عفونت تلف شد و یا خرس باغ وحش شیراز که به دلیل محبوس بودن در فضای غیراستاندارد دچار زوکوزیس (بیقراری و روان‌پریشی) شده است.»
باغ وحش به سود حیات وحش است؟
بحث تعطیلی باغ‌وحش‌ها مدت‌هاست که در ایران و جهان مطرح شده، بحثی که موافقان و مخالفان سرسختی هم دارد. باغ وحش‌های شهری معمولا در مناطق شلوغ و مراکز شهرها قرار دارند.
غالبا حیوانات در قفس‌ها و مکان‌های تنگ نگهداری می‌شوند و موافقان تعطیلی، این مراکز را به دلیل محدود کردن محیط زندگی آن‌ها به پشت میله‌ها، سر و صدا و آلودگی هوا بی‌رحمانه قلمداد می‌کنند. از سوی دیگر، باغ وحش‌های شهری با جداکردن حیوانات از محل اصلی حیاتشان چرخه طبیعی اکوسیستم را برهم می‌زنند. مخالفان اما می‌گویند باغ‌وحش‌ها می‌توانند به مکانی برای آموزش مردم درباره گونه‌های جانوری متفاوت در طبیعت بدل شوند و همچنین از گونه‌های در معرض خطر و انقراض نیز محافظت کنند.
با این همه، وضعیت مراکز نگهداری حیوانات در کشور ما نامناسب است و برای استانداردسازی این مراکز اقدامی انجام نشده یا بسیار کم انجام شده و اوضاع برای کنشگران محیط زیست به حدی نگران‌کننده است که گاهی با تشکیل کارزاری درخواست تعطیلی و تحریم باغ‌وحش‌ها را مطرح می‌کنند. بی‌تردید آنچه در این مراکز می‌گذرد، با حقوق حیوانات و حتی دستورالعمل‌های سازمان حفاظت محیط زیست مغایر است و فعالان حیات‌وحش بارها در سال‌های گذشته با انتشار گزارش‌هایی هشدار داده‌اند که به‌علت‌عدم رعایت استانداردهای نگهداری و بهره‌برداری غیرقانونی، جان حیوانات در معرض خطر است.
اگرچه سازمان محیط زیست برخی از باغ‌وحش هارا دارای استانداردهای لازم می‌داند اما شرایط نگهداری حیوانات در آن‌ها نیز پیوسته باعث اعتراض گسترده فعالان محیط‌زیست و حیات‌وحش بوده است. طبق گزارش‌هایی که در رسانه‌ها منعکس شده، تخلفات گسترده از جمله خریدوفروش و قاچاق غیرقانونی حیوانات بخشی از کسب‌وکار باغ وحش‌هاست و باتوجه به اینکه نحوه نگهداری از حیات‌وحش در این اماکن فاقد کیفیت است، اغلب به «جهنم حیوانات» مشهورند.
هر سال متولیان محیط‌زیست به بهانه‌ای، از کنترل و تعطیل کردن اماکنی که جز آسیب به حیوانات و انواع تخلف کاری انجام نمی‌دهند سر باز می‌زنند. بازدیدی کوتاه از باغ‌وحش‌ها به‌خوبی روشنگر و معرف این مراکز است، مراکزی که در ورودی آن‌ها بوی تعفن و داخل آن رعایت نشدن اصول بهداشتی هر بیننده‌ای را دلزده می‌کند.
بوی نامطبوع و مشمئز کننده‌ای به مشام می‌رسد
در نگاه اول مشخص است حیوانات خسته و افسرده‌اند. نبود فضای سبز کافی و قفس‌های فاقد استاندارد، نبود سایه‌بان و سرپناه مناسب در تابستان و آب غیربهداشتی و غذای کم تنها بخشی از شرایط نگران‌کننده این محل هاست و به هنگام بازدید، احساسات جریحه‌دار می‌شود. نادر مقیمی، یکی از فعالان محیط‌زیست در این باره می‌گوید: «چندین سال است ما اصرار داریم این مکان‌ها تعطیل شود، زیرا به معنای واقعی حقوق حیوانات نقض شده و بهره‌کشی و سوءاستفاده از آن‌ها هر روز اتفاق می‌افتد.
اگر توان دیدن شرایطی تلخ را ندارید، هرگز نباید به باغ‌وحش‌ها پا بگذارید، جایی که گنداب، فضولات پراکنده و انواع آلودگی‌ها نشان می‌دهد که چرا حیوانات وحشی این مراکز بی‌حال و خسته‌اند. همچنین در این مراکز قاچاق حیوان، توله‌کشی و فروش غیرقانونی، فروش حیوانات گوشتی و مسائلی از این دست تجارتی خاموش و طبیعی است و آنچه رعایت نمی‌شود حقوق اولیه موجوداتی است که گویا برای رنج کشیدن در این محل‌ها گرد هم آمده‌اند.
کنکاش بیشتر در باغ‌وحش‌ها نتایج دیگری هم دارد، قفس‌های کوچک زنگ‌زده و زندگی سخت برای موجوداتی که امکان اعتراض به این وضع را ندارند و از آن‌ها برای انواع نمایش سوءاستفاده می‌شود. این مکان ها، محلی عبرت‌آموز برای کسانی به شمار می‌آیند که بخواهند بدانند نبود نظارت و نداشتن تعهد به حفظ حیات‌وحش می‌تواند چه پیامدهای تلخی داشته باشد.
البته هم اکنون در اکثر نقاط جهان باغ وحش‌های مدرن در قالب پارک‌های وحش، ایجاد شده‌اند و زیستگاه طبیعی هر حیوان طراحی و شبیه‌سازی شده و فضاهای بسیار وسیعی را برای جولان حیوانات در نظر گرفته‌اند. هرچند پارک‌های وحش هم مانند زیستگاه طبیعی نیست اما با این نوع اقدامات می‌توانیم به کاهش بخش عمده‌ای از مشکلات کمک کنیم.»
سپهر سلیمی از دیگر فعالان حقوق حیوانات بر این موارد صحه می‌گذارد و در گفت‌وگو با ایسنا عنوان می‌کند: «براساس اطلاعات، درآمد سالانه باغ وحش‌هایی که زیر نظر «سازمان باغ‌وحش‌های آمریکا» بوده‌اند ۲۴ میلیارد دلار برآورد شده بود، طبق همین اطلاعات هزینه‌ای که این باغ‌وحش‌ها صرف حفاظت کرده‌اند حدود ۲۳۱ میلیون دلار یعنی یک درصد درآمد سالانه آن‌ها بوده است و این نشان می‌دهد که چه تفاوت زیادی میان درآمد و هزینه‌ای که برای حفاظت صرف می‌شود وجود دارد بنابراین می‌توان دریافت که ادعای باغ‌وحش‌ها مبنی بر اینکه از گونه‌های حیات وحش حفاظت می‌کنند دروغ است و صرفا یک تبلیغی برای ادامه باغ وحش‌داری بیش نیست. »
رفتارهای عجیب و حرکات کلیشه‌ای
زوکوزیس یا «روان‌پریشی حیوانات باغ وحش» یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری و روانی حیوانات محبوس در اسارت به شمار می‌رود، این اختلال در حیوانات مختلف به صورت متفاوتی ظاهر می‌شود و رفتارهای عجیب، کلافه بودن، حرکات کلیشه‌ای و تکراری، چرخیدن و رفتارهایی که به آسیب حیوان منجر می‌شود، از جمله علائم این مشکل در حیوانات به شمار می‌رود.
گفته می‌شود، این اختلال در حیوانات با ضریب هوشی بالا مثل میمون‌ها و دلفین‌ها در زمان جدایی از طبیعت و خانواده به مراتب شدیدتر است. همچنین حیواناتی که در محیط طبیعی رفتاری اجتماعی دارند، بیشتر درگیر این اختلال خواهند شد. خرس هاو گربه سانان زمانی که دچار این اختلال می‌شوند، مدام به عقب و جلو حرکت می‌کنند و دور خودشان می‌چرخند. کلافگی دارند و سرشان را به صورت مکرر تکان می‌دهند. میمون‌ها و پرنده‌ها هم پس از مبتلا شدن به این اختلال به خود آسیب می‌زنند.
زرافه‌ها گردنشان را می‌چرخانند و فیل‌ها سرشان را به سمت بالا و پایین حرکت می‌دهند. این تغییر رفتار در حیوانات وحشی ناشی از اسارت آن‌ها در محیط‌های مصنوعی و فضاهای محدود و بسته است و هرگز به عنوان رفتار طبیعی یک حیوان قلمداد نمی‌شود. دامپزشکان عنوان می‌کنند، «حیوانات در طبیعت با در اختیار داشتن فضای مناسب در تعامل با هم گونه‌های خود و دیگر حیوانات هستند.
به راحتی حرکت می‌کنند، شکار یا بازی می‌کنند و از سوی دیگر حیوانات مورد تهدید قرار می‌گیرند. به عبارت بهتر در محیط طبیعی به اشکال مختلف انرژی خود را تخلیه می‌کنند. اما در فضای محدود و بسته قفس‌ها چنین فرصتی برای آن‌ها وجود ندارد. اکثر باغ وحش‌ها از شرایط مطلوبی برای نگهداری حیوانات بهره نمی‌برند. بهسازی محیط و تلاش برای بهبود شرایط و بزرگ کردن فضای زندگی حیوانات کمک شایانی به برطرف شدن مشکلات باغ وحش‌ها می‌کند و باید سطح کیفی این مراکز را برای نگهداری از حیوانات ارتقا داد و حداقل رفاه و آرامش را برای گونه‌های حیات وحش فراهم کرد تا از اضطراب حیوانات کاسته شود.»
حسین آخانی، استاد محیط زیست دانشگاه تهران می‌گوید: باغ وحش پدیده‌ای است که در برخی کشورهای دیگر جهان نیز وجود دارد و شاید محیط زیست هر کشوری به گونه‌ای به این مکان‌ها نیاز داشته باشد اما باید تبدیل به باغ‌های اکولوژیک شوند تا حیوانات در آن‌ها آسیب نبینند. درحالی که امروز باغ وحش‌ها تبدیل به شکنجه گاه حیوانات شده‌اند. باغ وحش استاندارد، محلی است که بتواند گونه جانوری را در فضایی شبیه به زیستگاه اصلی آن حیوان نگهداری کند امری که در کشور ما محقق نشده است. مشخصا با تبدیل باغ وحش‌ها به باغ‌های اکولوژیک می‌توان به شکل بهتری از گونه‌های جانوری حمایت کرد.
آخانی در خاتمه خاطرنشان می‌کند: باغ وحش به اشتباه در کشور به بخش خصوصی واگذار شده است و این خود باعث معضلاتی شده است. این مراکز باید با مدیریت علمی دانشگاه‌ها و سازمان حفاظت محیط زیست هدایت شوند. از سوی دیگر، حیوانی که در طبیعت آسیب دیده نیاز به محیطی دارد تا درمان شود و کارهای تحقیقاتی بر آن انجام شود تا بار دیگر آماده بازگشت به محیط زیست باشد اما به شکل کنونی مشخصا این امر ممکن نیست. باغ وحش نباید محلی برای نمایش حیوانات و کسب سود برای برخی افراد باشد، بلکه باید به محلی برای پژوهش تبدیل شده و از شکل فعلی خارج شود زیرا بخش خصوصی صرفا به فکر منافع اقتصادی خود است.
حالا در هر حال، نگرانی اصلیِ این روزها، وضعیتِ «ریشا» شیر نحیف باغ وحش مشهد است؛ آیا این سلطانِ دربند از بیماری و مشکلات نجات می‌یابد؟!
گزارش: پریسا بختیاری