روابط جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی قطر به واسطه عوامل پیدا و پنهان بسیاری، نوع خاصی از همراهی تاکتیکی را تجربه می‌کند. سفر شیخ تمیم، امیر قطر به تهران برای تدبیر در مناسبات دو جانبه و چاره‌جویی درباره خواب شومی است که رئیس‌جمهور آمریکا برای منطقه دیده است.
به گزارش نجواخبر، «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر چهارشنبه اول اسفند در صدر هیئت بلندپایه سیاسی و اقتصادی و در راستای پیشبرد روابط دوجانبه به ایران سفر کرد. تهران و دوحه در سال‌های گذشته به واسطه نزدیکی‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی از مهم‌ترین دوستان یکدیگر در منطقه محسوب می‌شوند. شیخ تمیم در این سفر و در دیدار با رئیس‌جمهور ایران و دیگر مقامات جمهوری اسلامی به بررسی مهم‌ترین موضوعات دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی می‌پردازد که روابط اقتصادی، غزه و آمریکا از مهم‌ترین محورهای این موضوعات در سه حوزه مورد اشاره است.
روابط برادرانه و راهبردی ایران و قطر
روابط جمهوری اسلامی ایران و قطر با تمام فرازوفرودها و تفاوت‌های موجود در نگرش به نظم و نظام بین‌الملل، در دسته روابط استراتژیک قابل تعریف است، روابطی مبتنی بر حسن همسایگی و دغدغه‌های مشترک در منطقه. این همراهی در دولت چهاردهم و با نگاه ویژه به همسایگان هم تداوم یافته است. مسعود پزشکیان و دستگاه دیپلماسی از همان ابتدا و با درک نقش اثرگذار این کشور در تعاملات منطقه و جهان، بر تقویت و گسترش روابط با دوحه در حوزه‌های مختلف به ویژه حوزه اقتصاد، تأکید ویژه‌ای داشته و این تاکید از سوی مقامات قطر هم در ماه‌های گذشته اعلام شده است. پادشاهی قطر در پنج ماه پر تنش گذشته، تلاش کرد در کنار جمهوری اسلامی ایران، این تنش‌ها را تا حد امکان مدیریت و به نوعی در برابر تخریب‌گران امنیت و ثبات منطقه ایستادگی کند.
اهداف سفر شیخ تمیم به تهران/ قطر و پرونده‌هایی که میانجی آن‌هاست
رئیس‌جمهور ایران، ۱۱ مهر ۱۴۰۳ (اکتبر ۲۰۲۴) به دعوت رسمی شیخ «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر، به این کشور سفر کرد و بلافاصله و در اقدامی متمایز مهمان منزل شخصی امیر قطر شد. سفری دو روزه که با هدف گفت‌وگوهای دوجانبه و نیز شرکت در نوزدهمین اجلاس مجمع گفت‌وگوی همکاری آسیا (ACD) انجام شد و یکی از مهم‌ترین گام‌های دولت چهاردهم در نزدیکی به کشورهای حاشیه خلیج فارس از یک سو و ارسال سیگنال مقاومت به رژیم صهیونیستی از سوی دیگر محسوب می‌شود. مسعود پزشکیان و هیئت همراه درحالی تهران را به مقصد دوحه ترک کردند که هنوز ۲۴ ساعت از عملیات وعده صادق ۲ و پاسخ ایران به ترور رهبران مقاومت در تهران و بیروت، نگذشته بود.
روابط جمهوری اسلامی ایران با همسایگان خود گرچه از منظر دیپلماتیک و سیاست اهمیت غیرقابل انکار دارد اما این روابط رکن مهم و استراتژیک‌تری هم به نام تعاملات اقتصادی هم دارد. حجم مبادلات تجاری میان ایران و قطر در ۹ ماهه نخست سال ۲۰۲۴ و به گفته «عباس عبدالخانی» رایزن بازرگانی ایران در قطر، حدود ۲۶۵ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۵۳ درصد افزایش داشته است. به گفته «محمدعلی دهقان دهنوی» رئیس کل سازمان توسعه تجارت ایران میوه و صنایع غذایی بیشترین کالاهای صادراتی ایران به قطر هستند و دو کشور برای رسیدن به چشم‌انداز تجارت یک میلیارد دلاری در حال برنامه‌ریزی هستند.
میان رسیدن به هدف اعلامی و شرایط موجود، سدی غیرقانونی به نام تحریم یکجانبه امریکا وجود دارد و از این رو دو کشور برای عبور از این سد هم نیازمند همراهی و هم تدبیر و هوشیاری هستند. در این زمینه ایران بیش از هر زمان دیگری نیازمند همراهی قطر در بحث آزادسازی منابع ارزی تهران در بانک مرکزی دوحه است. این مهم در سفر ماه مهر رئیس‌جمهور به قطر هم مورد توجه قرار گرفت و پزشکیان از برگزاری جلسه‌ای میان رؤسای بانک مرکزی دو کشور برای آزاد کردن این منابع و تفاهمات خوب در این زمینه خبر داد.
چرا قطر مهم است؟
خاندان آل ثانی از قبیله بنی تمیم از قرن ۱۹ میلادی تاکنون زعیم و امیر مردم قطر محسوب می‌شوند. حکومت موروثی آل‌ثانی اما در یک ده گذشته، برنامه‌های تحولی و بلندپروازانه‌ای را برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آغاز کرده‌اند. این برنامه را پیوست بسیار مهمی همراهی می‌کند و آن تعریف سیاستی مبتنی بر میانجیگری و ثبات‌خواهی در منطقه و در جهان است. دیپلماسی متعادل قطر در منطقه، بسترساز توافق آتش‌بس در غزه شد و با همین دیپلماسی، دوحه درصدد نقش‌آفرینی در چالش‌های منطقه‌ای مانند روابط ایران و دولت جدید سوریه و چالش‌های منطقه‌ای مانند روابط ایران و آمریکاست.
قطر نفوذ منطقه‌ای خود را در قالب نگاه اخوانی رهبران خود پیش می‌برد و حاکمان این کشور در سایه این نگاه روابط حسنه‌ای با حماس، ترکیه و دولت جدید سوریه دارند. روابط خوب و البته مستقل خاندان آل ثانی با ایران، ترکیه، عربستان، چین، روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا؛ قطر را برای تک‌تک این کشورها به عنوان نیرویی اثرگذار تعریف کرده است و این میان مبرهن است که نقش کلیدی دوحه در اقتصاد و انرژی جهان هم بر این برداشت از آن نقش بی‌تأثیر نبوده است. قطر یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی مایع (LNG) در جهان است، یکی از معتبرترین شرکت‌های هواپیمایی جهان در دوحه قرار دارد و فرودگاه این شهر در سال حدود ۵۲ میلیون مسافر جابه‌جا می‌کند که از سال ۲۰۲۲ تا کنون ۵۰ درصد افزایش یافته است.
امیر قطر در طول چند سال اخیر با برگزاری مسابقات جام‌جهانی فوتبال، حمایت تمام قد از رسانه‌ای در قواره شبکه الجزیره، برنامه‌های بلندپروازانه برای توسعه زیرساخت‌ها، آموزش و بهداشت و گسترش گردشگری پیشرو امیران و پادشاهان سرزمین‌های حاشیه خلیج فارس بوده است.
گمانه‌هایی درباره مقاصد خاص یک سفر
سفرهای دوجانبه مقامات ایران و قطر به پایتخت‌های یکدیگر، بر اساس قانون نانوشته‌ای همواره در دو دهه گذشته کانون گمانه‌زنی‌های مختلف بوده و بسیاری از تحلیلگران این سفرها، تماس‌ها و دیدارها را به دیده تبادل پیامی میان غرب به ویژه آمریکا و ایران تعبیر می‌کنند. روابط حسنه خاندان آل‌ثانی با ایران و نیز روابط آن‌ها با آمریکا دوحه را واسطه‌ای معتمد برای تهران تعریف می‌کند و قطر هم چند سال گذشته و پس از کاهش تنش با عربستان و نیز بازگشت روابط ایران و عربستان سعودی به روال عادی، بر بازآفرینی نقش خود در منطقه از طریق میانجیگری میان ایران و آمریکا تاکید ویژه دارد. برای قطر هم مانند بسیاری از کشورهای منطقه رفع تحریم‌های ایرانی، رویدادی مهم و حفظ ثبات منطقه هدفی مهم‌تر است. دوحه در تلاش است تا با اثبات عدم تأثیرپذیری خاص خود از غرب در ارتباط با ایران و تعریف منافع مشترک سیاسی و اقتصادی با همسایه شرقی خود، بتواند چهره‌ای متعادل و کاتالیزوری از خود در غرب آسیا و جهان ترسیم کند.
سفر امروز امیر قطر به تهران هم به سیاق مرسوم و اشاره شده، محفل گمانه‌زنی‌ها بوده است با این وجود و در حالی که «ماجد الانصاری» سخنگوی وزارت امور خارجه قطر بر آمادگی مجدد این کشور برای نقش‌آفرینی در روابط میان ایران و آمریکا سخن گفته است اما تمیم بن حمد آل ثانی دستکم در این سفر و به تصریح مقامات وزارت امور خارجه، با چنین هدفی به تهران نیامده است و به گفته وزیر امور خارجه، گمانه‌زنی‌ها درباره اینکه امیر قطر حامل پیامی از سوی آمریکاست، شایعاتی است که ارزش پرداختن ندارد. «سیدعباس عراقچی» مهم‌ترین هدف این دیدار را مناسبات دو جانبه و منطقه اعلام و تاکید کرده است که امیر قطر شخصیت برجسته‌ای است که برای پیشبرد روابط دوجانبه به تهران می‌آید.
قطر و پرونده‌های منطقه‌ای
پادشاهی قطر به واسطه نقشی که برای خود در اثرگذاری بر مناسبات منطقه تعریف کرده است، با دو پرونده بزرگ و مهم در منطقه مواجه است، صلح در غزه و ثبات در سوریه. نزدیکی ایدئوژیک رهبران قطر به رهبران حماس و دولت جدید سوریه، دوحه را تا حدود زیادی موفق این پرونده‌ها نشان می‌دهد. قطر میانجیگری مذاکرات آتش‌بس در غزه را بر عهده داشت و امروز نگران شکنندگی این آتش‌بس به واسطه بدعهدی رژیم صهونیستی است. دولت قطر در قبال نظام سیاسی جدید سوریه هم از همان ابتدا مواضع حمایتی خود را اعلام و امیر قطر از نخستین رهبران جهان بود که به دعوت محمد الجولانی رهبر دوره انتقالی سوریه، به دمشق سفر کرد.
در این دیدار، امیر قطر بر حمایت کشورش از وحدت، حاکمیت و استقلال سوریه تأکید و از تلاش‌های دولت سوریه برای دستیابی به ثبات و حفظ توانایی‌های این کشور قدردانی کرد.«محمد الخلیفی» وزیر مشاور در امور خارجه قطر هم به الجولانی اطمینان داد که قطر در تمامی مراحل پیش رو در کنار برادران سوری خود خواهد ایستاد. این روابط حسنه با سوریه گمانه‌ها درباره رد و بدل شدن پیام‌ها میان تهران و دمشق به واسطه دوحه را تقویت کرده است.
غزه اما مهم‌ترین محور دیدارهای امیر قطر با مقامات ایران خواهد بود، جایی که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا از طرحی غیرقانونی درباره این منطقه سخن گفته است؛ طرح کوچ اجباری ساکنان این کرانه از سرزمین آبا و اجدادی خود و اسکان در کشورهایی چون مصر و اردن و حتی عربستان. ایده‌ای که حتی مطرح ساختن آن‌هم کشورهای منطقه و جهان را نگران و تدبیر و مشورت در این زمینه را ضروری ساخته است. چاره‌اندیشی امیر قطر با رئیس‌جمهور و دیگر مقامات ایران در این سفر و نیز برگزاری نشست فوق‌العاده سازمان کشورهای اسلامی به پیشنهاد ایران می‌تواند راه را برای ایجاد موضع مشترک و به تعبیر وزیر امور خارجه «صدای واحد» جهان اسلام فراهم کند.
استقبال گرم تهران از امیر قطر گرچه در عرف دیپلماتیک پاسخی به پذیرایی گرم او از رئیس‌جمهور ایران است اما در وجه پنهان خود، بخشی از استراتژی تهران برای عبور از گردنه تندی است که ایران هراسی‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی با هدف انزوای تهران در منطقه تدارک دیده است. این استراتژی که مجری آن وزارت امور خارجه بوده، در سه ماه گذشته کشورهای منطقه را به موضعی مشترک دستکم در قبال ماجراجویی‌های اسرائیل رسانده و آن‌ها را متقاعد کرده است که در مارپیچ طراحی شده تنش و درگیری در منطقه نیافتاده و از اهداف این مارپیچ و طراحان آن آگاه باشند.