به گزارش نجوا خبر، تالاب هورالعظیم بزرگترین تالاب مرزی ایران در مرز ایران و عراق است که با حدود ۱۲۰ هزار هکتار در انتهای رودخانه کرخه و در منطقه دشت آزادگان قرار دارد که به پنج مخزن تبدیل شده است.
هورالعظیم عبارتی عربی به معنی "تالاب بزرگ" است؛ هرچند حاشیه‌نشینان این تالاب که بیشتر عرب هستند به دلیل نزدیکی آن به هویزه، به این تالاب هورالهویزه هم می‌گویند.
گیاهان شناور در تالاب، ریشه در آب دارند و اگر آب نباشد، خشک می‌شوند. حالا تالابی که روزی سراسر آن با نی پوشیده شده و خانه امن پرندگان بود، به زمین خشکِ ترک‌خورده تبدیل شده است.
بزرگترین تالاب مرزی ایران با حفاری‌های پی در پی برای به دست آوردن نفت، جاده‌سازی شرکت‌های نفتی، احداث خاکریزها و جاده‌های متعدد نظامی، سدسازی، انتقال آب، خشکسالی و ندادن حق آبه، خشک شده است و بی‌صدا جان می‌دهد.
شرکت‌های نفتی فعال در میدان‌های نفتی با جاده‌سازی، هورالعظیم را مخزن‌بندی کردند؛ مخزن یک و دو در شمال و مخازن سه و چهار و پنج در بخش جنوبی هور. حالا بیشتر قسمت جنوبی تالاب خشک است. مخازن یک و دو کمی آب دارند. قسمت کمی از مخرن سه هم آب کم عمقی دارد اما به نظر می‌رسد مخازن چهار و پنج خشک‌اند.
قسمت جنوبی تالاب که بخش عمده‌ای از هورالعظیم را تشکیل می‌دهد به بیابانی تبدیل شده است و دیگر خبری از نیزارهای خشکیده، حوضچه‌های کم‌آب و ماهیهای هور هم نیست. بیشتر هورنشینان هم مجبور شده‌اند خانه و کاشانه خود را ترک کنند.
در طول مسیر در بخش جنوبی تالاب نهرها و انشعاباتی که به تالاب وصل می‌شوند را می‌بینیم که اکثر آن‌ها خشک شده‌اند. خبری از گله‌های گاو و گاومیش و صیادان نیست. ماشین‌های سنگین نفتی‌ها هم در حاشیه جاده کار می‌کنند. فلرها هم همچنان می‌سوزند.
تنها بیابان را می‌بینیم و اگر اهالی نمی‌گفتند اینجا تا یکی دو سال پیش آب داشت و تالاب بود، شاید فکرش را هم نمی‌کردیم که این، هورالعظیم باشد.
با راهنمایی محیط‌بان هورالعظیم روی دکل پرنده‌نگری تالاب می‌رویم. تا چشم کار می‌کند پهنه‌های وسیع خشک می‌بینیم. یک کانال هم آن طرف‌تر دیده می‌شود که قبلا آب به تالاب می‌رساند اما حالا تنها زهاب‌های کشاورزی بالادست را به تالاب می‌آورد.
اهالی می‌گویند آب بعضی از قسمت‌های کمی که آب دارد هم زهاب‌های کشاورزی هستند که چند روز است به تالاب رسیده و تا چند روز دیگر همین جاها هم خشک می‌شوند.
یکی از بومیان هور به ما گفت: بعد از سیل سال ۹۸ دیگر آب به این قسمت که ارتفاع زیادی دارد، نیامده است.
وی نیزارهای خشک‌شده را نشان داد و گفت: بینید نی‌ها چطور خشک شده‌اند. در جاهایی هم کامل از بین رفته‌اند.
هورنشینان از راه دامداری و صیادی زندگی می‌گذرانند. در راه ماهیگیری را می‌بینیم. کارش ماهیگیری است و از نبود ماهی ناله می‌کند.
تورش را به قسمت کوچکی که آب دارد می‌اندازد، یک ماهی تیلاپیا که گویی بی‌جان است، بیرون می‌آورد. دوباره تورش را به آب می‌اندازد اما دست خالی برمی‌گردد.
این ماهیگیر بومی هورالعظیم به ما گفت: پارسال هور آب زیادی داشت اما امسال خشک شده است. قسمت جنوبی یک قطره آب هم نمانده و این آب کم هم، زهاب است و فایده‌ای ندارد. تالاب حالا حتی ماهی هم ندارد و تنها همین ماهیهای تیلاپیای کوچک را دارد که تخم ماهیهای دیگر را می‌خورند و بودنش در تالاب فایده‌ای ندارد.
این ماهیگیر ادامه داد: قبلا همه اهالی از این تالاب امرار معاش می‌کردند اما حالا همه بیکار مانده‌اند.
وی گفت: دیگر حتی برای ماهیگیری به سمت تالاب نمی‌رویم. وقتی آب ندارد ماهی از کجا بیاید؟ من از اول صبح تا ۶ بعد از ظهر اینجا می‌مانم تا شاید چند کیلو ماهی بگیرم.
علی سجاد جلالی مسئول مرکز پایش تالاب هوالعظیم در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به وضعیت آتش‌سوزی تالاب در سال‌های گذشته گفت: خوشبختانه امسال تاکنون در تالاب هورالعظیم آتش‌سوزی رخ نداده است.
او در مورد وضعیت خشکی بخش جنوبی تالاب ادامه داد: زهاب‌های کشاورزی سودی برای حیات وحش ندارند. تنها ماهی تیلاپیا که گونه مقاومی است در شرایط سخت زندگی می‌کند اما ماهیهای بومی به سمت جاهای آب‌دار با عمق زیاد می‌روند.
این محیط‌بان با بیان اینکه بی‌آبی هورالعظیم را به آنچه امروز می‌بینید تبدیل کرده است، گفت: زندگی بیش از ۳۰ هزار نفر از مردم دشت آزادگان، هویزه، رفیع و روستاهای اطراف به تالاب هورالعظیم وابسته بود که حالا دیگر نیست. مردم به سمت کارهای دیگر رفته‌اند.
وی افزود: اگر آب به تالاب بیاید ماهی هم وارد تالاب می‌شود.
هورالعظیم ماهیهای بومی مانند کپور، بنی، گطان و حمری دارد اما حالا بیشتر ماهی تیلاپیا که گونه‌ای مهاجم است در هورالعظیم دیده می‌شود.
تنها در بخش شمالی هورالعظیم، ماهیهای بومی تالاب دیده می‌شوند که تعدادشان نیز کم است.
به سمت مخازن یک دو در شمال تالاب می‌رویم. نیزارهای سبز و پهنه‌های آبی تالاب به چشم می‌آیند. پرندگان بومی تالاب هم که تخم‌گذاری کرده‌اند در حال پروازند؛ اینجا تالاب رنگ و بوی دیگری دارد.
تا آمدیم از زیبایی‌های این طبیعت خوزستان لذت ببریم، مرگ دردناک پرندگان را دیدیم.
لاشه پرندگانی که در مسیر میدان نفت با سیم برق برخورد کرده‌اند، از سیم‌ها آویزان شده و بال و گردن‌شان جدا است؛ صحنه‌ای که دل هر کسی را به درد می‌آورد.
در این محدوده، نقاطی از تالاب خشک و بسیار کم‌عمق هستند و در جاهایی نیز تقریبا آبگیر هستند.
تنش آبی در هورالعظیم
سید عادل مولا معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان در مورد وضعیت آبگیری تالاب هورالعظیم گفت: یکی از موضوعاتی که بسیار درگیر آن هستیم، تأمین آب تالاب‌ها به ویژه تالاب هورالعظیم است. با توجه به شرایط کنونی حاکم بر کشور در خصوص کمبود آب به ویژه در حوضه بالادست کرخه، آبگیری تالاب هورالعظیم به صورت کامل انجام نشده است و مقداری با تنش و بحران آبی در این تالاب مواجه شده‌ایم.
وی ادامه داد: با پیگیری‌های انجام شده، رهاسازی موجی آب از سد کرخه به منظور تأمین آب بخش شرب، دام‌های بزرگ و تالاب‌ها انجام می‌شود اما قطعاً به اندازه مدنظر و آنچه برنامه‌ریزی شده، آب به تالاب نمی‌رسد که این مسئله به دلیل کشاورزی در بالادست، برداشت‌های غیرمجاز و اقداماتی از این قبیل است.
معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان بیان کرد: از سوی دیگر شاهد تبخیر بسیار زیاد آب در تالاب هستیم به گونه‌ای که در حال حاضر میزان تبخیر بالای ۵۰ درصد است، یعنی حدود ۵۰ درصد آبی که وارد سطح تالاب می‌شود تبخیر می‌شود بنابراین نیازمند تأمین آب بیشتر و مستمر به تالاب هورالعظیم هستیم تا بتوانیم در مدت کوتاهی که از تابستان باقی مانده است و تا زمان آغاز نزولات جوی، مقداری از تنش آبی هورالعظیم عبور کنیم.
وضعیت بحرانی دو مخزن هورالعظیم
مولا با بیان اینکه میزان آبگیری تالاب هورالعظیم حدود ۴۵ درصد است، گفت: بر اساس آخرین آمار تا اواسط مردادماه، مخازن شماره یک و دو حدود ۵۰ تا ۵۵ درصد آب دارند، مخزن سه کمتر از ۵۰ درصد آب دارد اما مخازن چهار و پنج کمتر از ۲۰ درصد آب دارند و وضعیت بسیار بحرانی دارند که این مسئله مقداری ما را نگران کرده است.
معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان در مورد مشاهدات عینی مبنی بر خشک بودن کامل مخازن یک و دو و بخش عمده‌ای از مخزن سه عنوان کرد: این گفته‌ها بر اساس مشاهدات مناطق در دسترس هستند اما اندازه‌گیری همکاران ما متفاوت است؛ البته این درصدها نیز تقریبی هستند نه قطعی.
وزارت نیرو به تعهدات خود برای تأمین حق‌آبه عمل کند
وی تصریح کرد: در مجموع در مورد وضعیت تالاب جای نگرانی وجود دارد و نمی‌توانیم بگوییم که خوشحالیم که آبگیری تالاب معادل این درصدها است زیرا این درصدها نسبت به این تالاب بااهمیت و باعظمت، بسیار کم هستند.
وی افزود: از سوی دیگر میزان آبی که در این مخازن وجود دارد عمق زیادی ندارد و تنها برای نم‌دار بودن سطح تالاب است تا بتواند از وقوع آتش‌سوزی‌ها جلوگیری کند.
مولا بیان کرد: با برنامه‌ریزی‌های انجام شده در استانداری خوزستان، آب به صورت موجی در حال رهاسازی است. با توجه به اینکه اکنون کشاورزان کمتر کشت می‌کنند، اگر وزارت نیرو به تعهدات خود عمل کند و آب را به صورت موجی و دائمی رهاسازی کند، شرایط بهتری خواهیم داشت.
معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان با اشاره به وضعیت ماهیان هور گفت: وجود ماهی تیلاپیا یک بحث جدی است. این گونه مهاجر در همه منابع آبی کشور دیده می‌شود و کنترل آن بسیار سخت و هزینه‌بر است بنابراین سازمان حفاظت محیط زیست در صید ماهی تیلاپیا محدودیت قرار نداده است تا حداکثر برداشت ماهی تیلاپیا از منابع آبی انجام شود.
مولا بیان کرد: هر چند ماهیان بومی تالاب مانند کپور و بنی در تالاب وجود دارند اما با توجه به شرایط تنش آبی، قطعاً این ماهیان به جاهای عمیق‌تر می‌روند تا آسیب نبینند. خوشبختانه امسال گزارشی از تلفات گسترده ماهیان نداشته‌ایم و امیدوارم این شرایط تداوم داشته باشد.
او در مورد دلایل وضعیت کنونی بزرگترین تالاب مرزی کشور گفت: این وضعیت کنونی تالاب به این دلیل است که آب ندارد یعنی این مسئله به دلیل تأمین نشدن حق‌آبه است. سالیان سال است که حوضه کرخه دچار خشکسالی است و سد کرخه تنها در سیلاب سال ۹۸ کامل آبگیری شد و در حال حاضر آب چندانی ندارد.
این تالاب‌ها هستند که می‌توانند جلوی وقوع سیل و ریزگرد را بگیرند و به دلیل پوشش گیاهی مناسب و آب، علاوه بر تأمین معیشت افراد بومی می‌توانند مکانی مناسب برای زندگی گیاهان و پرندگان باشند.
هورالعظیم هم یکی از بهترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر است که بیشترین تنوع پرندگان را دارد اما با خشکی، همه کارکردهای خود را از دست می‌دهد. هورالعظیم حالا تنها نام یک "تالاب بزرگ" را یدک می‌کشد.
هورالعظیم اکنون بدترین وضعیت ممکن را دارد
محمد درویش رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو و فعال محیط زیست نیز در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص شرایط این تالاب گفت: تالاب هورالعظیم قربانی توسعه میادین نفتی و بارگذاری‌های متعدد در کشاورزی و حوضه سد کرخه شده است و اکنون بدترین وضعیت ممکن را دارد.
او ادامه داد: تالاب هورالعظیم به پنج حوضچه تقسیم شده است؛ در این فضا جاده‌سازی متعدد انجام شده است و یک دیوار مرزی نیز کشیده‌اند و در حال حاضر عملا تنها حوضچه یک و دو آب دارند و حوضچه‌های سوم، چهارم و پنجم خشک هستند.
۹۰ درصد هورالعظیم دیگر ماهیت تالابی ندارد
این فعال محیط زیست بیان کرد: ۹۰ درصد تالاب هورالعظیم دیگر ماهیت تالابی ندارد. این مسئله بیشتر به این دلیل تأسف‌بار است که این تالاب، مهم‌ترین و راهبردی‌ترین تالاب ایران بود و مثل این تالاب نداشتیم. ما ارزشمندترین تالاب را قربانی کشاورزی و نفت کرده‌ایم.
او با بیان اینکه عواقب این شرایط تالاب در آینده بدتر خواهد بود، گفت: با توجه به قرار داشتن این تالاب در مرز ایران و عراق و غالب بودن باد از غرب به شرق، این تالاب مانند کولر طبیعی کار می‌کرد و فضای زیستی در اهواز را هم بهبود بخشیده بود، ۰.۹ پرندگان شناسایی شده در کل کشور در این تالاب بودند و اکنون همه این مزیت‌ها را از دست داده‌ایم.
وی با اشاره به دیگر عواقب خشکی تالاب هورالعظیم بیان کرد: با وقوع گرد و خاک و افزایش میانگین دما، شرایط زندگی در غرب خوزستان دشوارتر خواهد شد؛ در واقع تالاب هورالعظیم کارکردهای خود را از دست داده است.
هورالعظیم نه تنها با مشکل تشنگی بلکه با چالش‌های دیگری از جمله جاده‌سازی در تالاب و حفاری‌های نفتی‌ها نیز مواجه است.
در طول زمان ضربه‌های مهلکی به هورالعظیم وارد شده و حالا نفس‌های آخر را می‌کشد و اگر آب به این تالاب نرسد، کسی نمی‌داند به چه روزی می‌افتد.
گزارش از: دلال آلبوشهبازی، خبرنگار ایسنای خوزستان