اسلامی ندوشن را می‌توان یک سفرنامه نویس، قصه‌گو، محقق و مترجمی دانست که در هر کدام از عرصه‌ها صاحب‌نظر و جامع نگر است.
به گزارش نجواخبر، طاهره تهرانی: اولین کتابی که از محمدعلی اسلامی ندوشن خواندم عنوان جالبی داشت: سخن‌ها را بشنویم. ضربه اصلی عنوان کتاب است، جمله‌ای امری که ما را به شنیدن دعوت می‌کند. نویسنده هرچند متکلم است، هوشمندانه و فروتنانه خود را نیز در زمره امرشوندگان می‌آورد تا در کنار مخاطب به شنیدن اقدام کند، و به این صورت زهر کلام امری و دستوری گرفته می‌شود. در ابتدای کتاب این آیه را می‌خوانیم:
فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ (زمر ۱۷ و ۱۸)
(پس بندگان مرا بشارت ده، آن کسانی که به سخن گوش می‌دهند و از بهترین آن پیروی می‌کنند)
کتاب حوالی سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۰ تألیف شده است، ولی مطالب به گونه‌ای غریب تازه می‌نماید -شاید به خاطر ویژگی معماگونه تکرار تاریخ و ویژگی‌های پایدار بشر- و این ویژگی قابلیت همیشه خواندنی بودن را به آن بخشیده است. اسلامی ندوشن با نگاهِ تحلیلی-انتقادی جامع و کلی‌نگر، حرکت بر محور انسان در بستر کشور عظیم و بزرگ ایران را آغاز می‌کند و صبورانه چهره و دورنمای اقتصاد و سیاست و به ویژه فرهنگ را با نگاهی به تجربه‌های تاریخی بشر و رخدادهای قرن اخیر برای خواننده ترسیم می‌کند.
زبان و شیوه نثر کتاب، شیرین و روان و فاخر و بسیار غنی است. واژگان آراسته و پخته و به‌جا به کار رفته‌اند، طوری که خواننده می‌تواند آرام و بدون عجله آن‌را بارها بخواند و تا معنای جملات در جانش بنشینند. از میان همین جملات مهر عمیق دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن به ایران خودنمایی می‌کند، روح وطن‌دوستی بدون حب و بغض در سطر سطر کتاب جاری‌ست.
«ایران به چه نیاز دارد؟ به پول فراوان؟ به ارز؟ به آب و باران؟ به ذخایر معدنی پایان‌ناپذیر؟ به نیروی نظامی قوی؟ به تکنولوژی پیشرفته؟ به حمایت بین‌المللی؟ به اتم؟ خوب، هر یک ازاینها می‌توانند از جهتی کارساز باشند، ولی هیچیک به تنهایی مشکل او را حلّ نمی‌کنند. او به یک چیز احتیاج دارد و آن انسان است. همین و بس. اگر آن را داشت همه چیز دارد، اگر نداشت به جایی نخواهد رسید.»
«کشوری با پیچیدگی ایران، با موقع خاصّ جغرافیایی و دیرینگی تاریخی، در موضعی قرار گرفته که به راه بردنش باید با تأمّل و ژرف‌نگری خاصّی همراه باشد.»
«کشورهای جهان سوّم که یک دوران خطیر تاریخ خود را می‌گذرانند و در واقع بر سر چرخش‌گاهی قرار گرفته‌اند، اگر رابطه دستگاه حاکمه آنها با مردم خود مبنی بر کامجویی موقّت باشد، یعنی تشفّی‌های رایج ریاست‌طلبی، انتقام کشی، رقابت‌های گروهی، وقت گذرانی و خلاصه خودبینی، در به روی آنها باز نخواهد شد.»
*
محمدعلی اسلامی ندوشن دارای دکتری حقوق بین‌الملل از دانشگاه سوربن فرانسه و استاد دانشکده حقوق علوم سیاسی، استاد کرسی ادبیات دانشگاه تهران و مؤسس ایران‌سرای فردوسی، حقوق‌دان، قاضی، منتقد ادبی، مترجم، پژوهشگر، شاعر و استاد دانشگاه بود. او در عرصه ادبیات، نقد ادبی، ادبیات تطبیقی و نیز اجتماع و فرهنگ فعالیت داشت؛ وی را می‌توان یک سفرنامه نویس قهار، قصه‌گویی مسلط، محققی کامل و مترجمی جامع دانست که در هر کدام از عرصه‌های نقد و داستان و ترجمه و تحقیق و سفرنامه صاحب‌نظر و توانا و جامع نگر است. کتاب‌های او با زبانی روان و شیوا خواننده را به عرصه‌ای از موضوعات مختلف می‌برد و آرام آرام موانع دیدن را از پیش چشم او کنار میزند تا با اصل موضوع بدون تزاحم روبه‌رو شود، چنین است که کلام فرهنگی و تاریخی برآمده از جهان‌بینی و روشن‌نگری او بر جان می‌نشیند.
او در جوانی شعر می‌گفت ولی اندک اندک به سمت نثر متمایل شد، و شیوه خاص نوشتنش در عین حال که شیرینی طنازانه دارد و مشحون از زیباییهای کلامی است، حکایت از قطعیت و اطمینانی عمیق و سخت به مفاهیم عظیم و والا می‌کند. از دکتر اسلامی ندوشن تاکنون ده‌ها جلد کتاب در زمینه‌های مختلف ادبی به چاپ رسیده است، که عمده آنها درباره ایران و ادب فارسی و آثار عظیمی چون شاهنامه و بزرگانی چون فردوسی و حافظ و مولوی و سعدی و… است:
- گناه (شعر)
- چشمه (شعر)
- بهار در پاییز (سفینه هفتاد و هفت رباعی)
نوشته‌های منثور اسلامی ندوشن نیز دارای انواع گوناگونی است. این آثار در حوزه حقوق، زندگی‌نامه خودنوشت، سفرنامه، نمایش‌نامه، داستان، ادبیات و زبان فارسی، ایران و ایرانی، مسائل و مشکلات اجتماعی بشر است.
- کشور هند و کامنولث (پایان‌نامه دکتری در دانشکده حقوق پاریس، به زبان فرانسه)
- روزها، سرگذشت، در چهار مجلد (خاطرات نویسنده از ۴ تا ۵۴ سالگی)
- آزادی مجسمه (سفر آمریکا)
- در کشور شوراها (سفر به ازبکستان، تاجیکستان، روسیه)
- کارنامه سفر چین
- صفیر سیمرغ (سفر به گوشه و کنار ایران و جهان)
- ابر زمانه و ابر زلف (نمایش‌نامه)
- افسانه و افسون (داستان بلند)
- پنجره‌های بسته (چند داستان کوتاه)
اسلامی ندوشن دلبسته فردوسی و شاهنامه بود و بیش از ۴۰ سال از عمر خود را صرف کار بر روی فردوسی و شاهنامه کرد. اولین کسی بود که شاهنامه را به عنوان درس مستقل در مواد درسی دانشکده ادبیات گنجاند، از این رو بخش زیادی از آثار او درباره شاهنامه است:
- نامه نامور (گزیده شاهنامه)
- داستان‌های شاهنامه،، بیژن و منیژه، رستم و سهراب، درفش کاویان و...
- زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه
- ایران و جهان از نگاه شاهنامه
- سرو سایه‌فکن
- داستان داستان‌ها (داستان رستم و اسفندیار)
- رستم و سهراب (داستان‌های شاهنامه)
- درباره رستم و سهراب
- درفش کاویان (داستان‌های شاهنامه)
- بیژن و منیژه (داستان‌های شاهنامه)
- هست‌نامه ایران‌سرای فردوسی
آثار بعدی وی در حوزه ادبیات درباره حافظ، مولوی، اقبال لاهوری و دیگران بودند که عناوین شان به این ترتیب است:
- تأمل در حافظ
- ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ
- باغ سبز عشق (گزیده مثنوی)
- دیدن دگر آموز، شنیدن دگر آموز
- چهار سخنگوی وجدان ایران (فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ)
- سرو سخنگو (تک بیت‌هایی از چهار شاعر بزرگ ایران «فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ)
- از رودکی تا بهار
- جام جهان‌بین
- آواها و ایماها
- ناردانه‌ها (گزیده‌ای از رباعی‌های فارسی، بیانگر اندیشه ادب فارسی و روح ایرانی)
- آویزه سخن‌ها
- ارمغان ایرانی (مقاله‌هایی که به زبان‌هایی انگلیسی و فرانسه بوده‌اند، ترجمه به فارسی از مهدی افشار (انگلیسی) و مهران دخت‌ملک (فرانسه)
- ایران چه حرفی برای گفتن دارد؟
- ایران را از یاد نبریم
- ایران لوک پیر
- ایران و تنهاییش
- ایران و یونان در بستر باستان
- به دنبال سایه همای
- دیروز امروز فردا
- سخن‌ها را بشنویم
- گفت‌وگوها
- گفته‌ها و ناگفته‌ها
- مرزهای ناپیدا
- مسئله عقب‌ماندگی
- برگریزان
- بازتاب‌ها
- درباره آموزش
- ذکر مناقب حقوق بشر در جهان سوم
- راه و بی‌راه
- فرهنگ و شبه‌فرهنگ
- کارنامه چهل ساله
- گفتیم و نگفتیم
- نوشته‌های بی سرنوشت
- هشدار روزگار
- یگانگی در چندگانگی
- شهرزاد قصه‌گو
- باران، نه رگبار (گزارشی از چهل و دو کتاب نویسنده)
- کلمه‌ها (جملات کوتاه و مهم برگرفته از نوشته‌ها، با انتخاب و گزینش نویسنده)
- نامه به فرزند
- یاد یاران (تعدادی نامه در میان انبوه نامه‌ها که در طی پنجاه سال به دست نویسنده رسیده است.)
- هستی (فصل‌نامه در زمینه تاریخ، فرهنگ و تمدن به مدیریت و سردبیری اسلامی ندوشن)
ترجمه‌هایی که از اسلامی ندوشن به چاپ رسیده به این ترتیب هستند:
- نمایش‌نامه ایرانیان، نوشته ایسخیلوس یونانی
- نمایش‌نامه آنتونیوس و کلئوپاترا، نوشته ویلیام شکسپیر انگلیسی
- بهترین گزیده اشعار هنری لانگ فلوی آمریکایی
- ملال پاریس و برگزیده‌ای از گل‌های بدی شارل بودلر فرانسوی
- شور / سوز زندگی، نوشته‌ای روینگ استون آمریکایی، درباره زندگی ونسان ونگوگ، نقاش هلندی
- پیروزی آینده دموکراسی، نوشته توماس مان آلمانی
- جهاد در اروپا، نوشته دوایت د. آیزنهاور آمریکایی
- عمر خیام، نوشته هارولد لمب
از بخت‌یاری فرهنگ ایران محمدعلی اسلامی ندوشن عمر طولانی داشت و به سفرهای زیادی رفت؛ عمده سفرهای او علمی و فرهنگی و به منظور شرکت در همایش‌ها، بزرگداشت‌ها و دیگر برنامه‌های مشابه در سراسر گیتی بوده است. از آن‌جا که نه تنها در ایران که در جهان نیز شخصیتی نامور در عرصه فرهنگ بود، همواره از طرف بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز علمی فرهنگی جهان به حضور و دیدار و ایراد سخن دعوت شده است.
در ادامه به بخشی از سفرهای او در زیر اشاره می‌شود:
- آمریکا: تابستان ۱۳۴۶، به دعوت دانشگاه هاروارد، موضوع سخنرانی «انسان مدرن و انسان مرتجع»
- ترکیه: آذر ۱۳۵۱، به دعوت سازمان همکاری منطقه‌ای و دیدار از شهرهای آنکارا، قونیه، بورسا، استانبول و سخنرانی در دانشکده ادبیات دانشگاه آنکارا.
- افغانستان: فروردین ۱۳۵۲، به دعوت دانشگاه کابل و سخنرانی در دانشکده ادبیات کابل.
- هند: اردیبهشت ۱۳۵۳، به دعوت وزارت آموزش هند و دیدار از: دهلی، بنگلور، میسور، بمبئی، پونه، کلکته، بنارس، لکنهو، ایراد سخن در انجمن پارسیان هند، مرز بین‌المللی دهلی، دانشگاه جواهر لعل نهرو و دانشکده حقوق دهلی.
- پاکستان: اسفند ۱۳۵۳، برای شرکت در کنگره «سند در طی قرون»، موضوع خطابه: «سند در شاهنامه».
- چین: فروردین ۱۳۵۴، به دعوت دانشگاه پکن و دیدار از شهرهای پکن، سوچو، نانکینک، شانگهای، سیان و لویان.
- بلغارستان: خرداد ۱۳۵۴، برای شرکت در سمینار «فرهنگ»، سخنرانی تحت عنوان: «فرهنگ، سرچشمه هماهنگی».
- اردن: آذر ۱۳۵۴، به دعوت دانشگاه اردن، سخنرانی در دانشگاه اردن با موضوع «مسئله مدرن بودن».
- مصر: بهمن ۱۳۵۴، به دعوت وزارت آموزش مصر، دیدار از اسوان، قاهره، اقصر، اسکندریه، پرت سعید و سخنرانی در دانشگاه قاهره و دانشگاه عین شمس.
- عراق: فروردین ۱۳۵۵، به دعوت دانشگاه بغداد، بازدید از شهرهای بغداد، موصل، تکریت، بابل، کوفه، کاظمیه، کربلا، نجف و ایراد سخن در دانشگاه بغداد.
- ژاپن: اسفند ۱۳۵۵، به دعوت «بنیاد ژاپن»، دیدار از شهرهای توکیو، کیوتو، هیروشیما، ناکازاکی، هوکایدو، سخنرانی در مرکز فرهنگی ژاپن با عنوان «نگاهی گذرا بر چشم‌انداز فرهنگ ایرانی».
- فرانسه: شهریور ۱۳۵۶، برای شرکت در کنگره شرق‌شناسی پاریس، موضوع سخنرانی: «وجوهی از ادبیات معاصر ایران».
- تونس: شهریور ۱۳۵۶، به دعوت وزارت آموزش تونس و دیدار از شهرهای کارتاژ، قیروان، موناس تیروتونس، سخنرانی در دانشکده الهیات.
- دانمارک: اردیبهشت ۱۳۶۲، به دعوت دانشگاه کپنهاک و سخنرانی در دانشگاه کپنهاک با عنوان «عشق از دیدگاه حافظ».
- ایتالیا: شهریور ۱۳۶۸، شرکت در کنگره ایران‌شناسان اروپا در شهر تورینو، عنوان سخنرانی: «گفتاری چند در باب ادبیات مدرن ایران».
- آلمان: تیر ۱۳۷۲، حضور در کنگره ایران‌شناسی اروپا در شهر بامبرگ، عنوان سخنرانی: «آیا حافظ یک معماست؟»
- استرالیا: آبان ۱۳۷۳، به دعوت «انجمن ایران‌شناسان استرالیا»، سخنرانی تحت عنوان «شاهنامه پس از هزار سال».
- آمریکا: تیر ۱۳۷۷، برای شرکت در همایش «فردوسی و شاهنامه» به دعوت «مرکز گسترش زبان فارسی» و دانشگاه کلمبیا، موضوع سخنرانی: «یونانیان و ایرانیان از دیدگاه ایلیاد و شاهنامه».
- انگلستان: بهمن ۱۳۸۱ به دعوت «سازمان گسترش زبان فارسی» و سخنرانی در دانشگاه لندن با عنوان «زبان فارسی افزون‌تر از یک زبان».
- کانادا: بهمن ۱۳۸۷، به دعوت از دانشگاه «کارلتون» و سخنرانی تحت عنوان «مبادی پنج گانه شعر حافظ» و...
محمدعلی اسلامی ندوشن سال ۱۴۰۱ در تورنتو از دنیا رفت، همسر او «شیرین بیانی» اعلام کرد که بنا بر وصیت ایشان بدنش به امانت در خاک کانادا می‌ماند تا شرایط بازگشت و تدفین در نیشابور فراهم شود. در روزهای گذشته پیکر این استاد فقید به ایران رسید و برای تشییع و ادای احترام به دانشگاه تهران، زادگاهش یزد و نهایتاً آرامگاه ابدیش در نیشابور برده خواهد شد.